Nim nadeszła burza (2). Faszyzm we Włoszech

W Europie po zakończeniu Wielkiej Wojny narastało niezadowolenie. Kontynent borykał się z wieloma problemami związanymi z powstaniem nowych państw, ogromną inflacją, rzeszami bezrobotnych weteranów wojennych. We Włoszech ta masowa frustracja społeczeństwa zaowocowała powstaniem masowego ruchu nacjonalistycznego, zwanego faszyzmem.

(przeczytaj także poprzednią część cyklu) 

Narodowa Partia Faszystowska

Ogromna część włoskiego społeczeństwa uważała, że wysiłek wojenny państwa podczas Wielkiej Wojny był nieopłacalny, a ich żołnierze, choć znaleźli się w gronie zwycięzców, walczyli w interesie "bogatych" i "wielkich" – tak w rozumieniu krajowym jak i międzynarodowym. Włoska ulica narzekała, że kraj został pokrzywdzony, a jego postulaty przyznania terytoriów kolonialnych pokonanych państw centralnych zlekceważone i wręcz kipiała frustracją, mówiąc o „kalekim zwycięstwie”. Trudna sytuacja gospodarcza doprowadziła do radykalizacji nastrojów społecznych. W marcu 1919 roku Benito Mussolini założył organizację o nazwie "Fasci Italiani di Combattimento" (Związek Włoskich Kombatantów), grupującą początkowo niemal wyłącznie zdemobilizowanych włoskich weteranów wojennych, dla których zabrakło pracy. Mussolini to były socjalista, który swego czasu kontaktował się nawet z Włodzimierzem Leninem (czemu konsekwentnie zaprzeczał), z wykształcenia nauczyciel, zawodowo wieloletni dziennikarz, m.in. redaktor naczelny organu prasowego włoskich socjalistów "Avanti" (Naprzód) i właściciel gazety "Il Popolo d’Italia" (Lud Włoski) oraz weteran wojenny w stopniu kaprala.

1. Twarz włoskiego faszyzmu - Benito Mussolini.  

Przedłożony przez Mussoliniego program Związku Włoskich Kombatantów, skrajnie lewicowy, demokratyczny i radykalny społecznie, w polityce wewnętrznej zakładał: ustanowienie republiki, wprowadzenie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego dla obu płci, zniesienie Senatu, tytułów szlacheckich i zakonów rycerskich, likwidację policji politycznej, wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej i jednolitego, państwowego systemu nauczania, gwarancje wolności słowa, sumienia, religii, zgromadzeń i prasy, parcelację wielkiej własności ziemskiej, rozwiązanie akcyjnych spółek przemysłowych i bankowo-giełdowych, nowe oszacowanie i opodatkowanie własności prywatnej, obciążenie spłatą długu państwowego "klas posiadających", wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, zakaz pracy dla dzieci poniżej 16 lat, obniżenie wieku emerytalnego z 65 do 55 lat, przestawienie produkcji na zasady kooperatywizmu, bezpośredni udział robotników w dochodach przedsiębiorstwa. W polityce zagranicznej deklarowano "solidarność międzynarodową" w ramach Ligi Narodów, zniesienie tajnej dyplomacji i przeciwstawianie się wszelkim imperializmom.

2. Ruchoma reklama gazety Mussoliniego "Il Popolo d'Italia". 

Związek Włoskich Kombatantów w 1921 roku przekształcił się w Partito Nazionale Fascista - Narodową Partię Faszystowską, sam Mussolini został Duce - czyli Wodzem. Partia miała już bardziej umiarkowany program, niemniej ideologia faszystowska była nadal atrakcyjna dla przeciętnego mieszkańca Włoch, trapionego biedą i nieustannym kryzysem gospodarczym. Jednak wsparcia ruchowi faszystowskiemu udzielali nie tylko gorzej sytuowani mieszkańcy kraju. Faszystów popierali także przedstawiciele wielkiej własności ziemskiej i inteligencja, bowiem Duce obiecywał zniesienie niektórych przywilejów robotniczych i chłopskich oraz zapowiedział walkę ze strajkami, paraliżującymi włoskie przedsiębiorstwa – w samych tylko latach 20-tych w kraju wybuchło 1880 strajków. Dochodziło do regularnych starć między Czarnymi Koszulami, czyli faszystowskimi bojówkami, a socjalistami i komunistami.

Marsz na Rzym

Tymczasem Benito Mussolini przygotowywał się do przejęcia władzy siłą. Po początkowych negocjacjach z niektórymi politykami, w tym premierem Luigim Factą, wywodzącym się z partii liberalnej, w sprawie wejścia do rządu kilku ministrów faszystowskich, Mussolini ogłosił, że weźmie Rzym szturmem, jeśli nie zostanie mianowany premierem. 24 października Duce nakazał przeprowadzenie w Neapolu mobilizacji milicji faszystowskiej, liczącej 40 tys. członków. Trzy dni później, w obecności władz miejskich zorganizował gigantyczną paradę wojskową. Tego samego wieczoru rozkazał Czarnym Koszulom maszerować na Rzym. Co ciekawe, wśród Czarnych Koszul było także 230 Żydów, bowiem prawie do wybuchu II wojny światowej, wbrew panującym obecnie stereotypom, w ideologii faszystowskiej brak było jakichkolwiek przejawów antysemityzmu.

3. Czarne Koszule maszerują na Rzym. Mussolini nie brał bezpośredniego udziału w marszu, niemniej chętnie fotografował się wśród jego uczestników doskonale wiedząc, że dobre zdjęcie warte jest tysiąca słów.  

Z militarnego punktu widzenia zamiar ten miał niewielkie szanse powodzenia, gdyż włoskiej stolicy broniło 28 tys. żołnierzy. Rząd premiera Facty planował wprowadzenie stanu oblężenia i częściowo ogłosił go już 27 października. Włoski monarcha jednak odmówił podpisania tego dekretu, czyniąc w ten sposób Mussoliniego panem sytuacji. Po dymisji Facty, 29 października król Wiktor Emanuel III powierzył Mussoliniemu misję utworzenia rządu. Duce przybył pociągiem do Rzymu, a jego oddziały oczekiwały 30 km od miasta na rozkaz do szturmu. Wkrótce wkroczyły do stolicy, ale nie dla dokonania puczu, ale w tryumfalnej paradzie. Nazajutrz Mussolini sformował gabinet koalicyjny, dzięki czemu rząd zyskał poparcie w Izbie Deputowanych, czyli niższej izbie włoskiego parlamentu. Sam Duce – obok stanowiska premiera – objął także teki ministra spraw zagranicznych i spraw wewnętrznych. Benito Mussolini miał wówczas 39 lat.  Bardzo wysokie, 70% poparcie dla nowego rządu w Izbie Deputowanych i jeszcze o 10% wyższe w Senacie było nie budzącą wątpliwości legitymizacją nowej władzy zdobytej bez rozlewu krwi, w majestacie prawa, za zgodą króla i innych konstytucyjnych organów państwa.

Konsolidacja władzy

W 1923 roku została powołana Wielka Rada Faszystowska, która jako najwyższy organ partii objęła faktyczne rządy we Włoszech. Mussolini stał się dyktatorem. Początkowo jeszcze tolerował opozycję, ale w 1928 roku, po rozwiązaniu pozostałych partii politycznych, na politycznej arenie Włoch istniała tylko partia faszystowska. Zlikwidowane zostały także opozycyjne gazety, aresztowano wielu dziennikarzu i unieważniono mandaty posłów opozycji. Przy rozprawie z opozycyjną prasą faszyści wykorzystali nieudany zamach, jakiego dokonała na Mussoliniego 7 kwietnia 1926 roku 62-letnia Irlandka Violet Gibson, która opuściła nieco wcześniej szpital psychiatryczny. Ogłoszono wówczas, że atak miał podłoże polityczne.

4. Incydent z Violet Gibson dał Benito Mussoliniemu pretekst do rozprawy z niezależną prasą. Na fotografii kobieta tuż po aresztowaniu. 

Duce umiejętnie i w pełni świadomie korzystał z propagandy, budując wokół siebie kult jednostki. Jawił się jako niezastąpiony przywódca, przykład cnót wszelakich, który jest od spraw wielkich i ważnych, ale także tych drobnych i bardzo przyziemnych. Jest jednocześnie dobrym mężem i kochającym ojcem, ale o szczególnej energii i mocach witalnych, o które zabiegały dorodne, młode kobiety z tą najsłynniejszą Clarettą Pettaci na czele. Obowiązywał wizerunek Duce jako zawsze młodego (istniał później zakaz przypominania daty jego urodzin), wysportowanego, obdarzonego niezliczoną liczbą talentów, które prezentowano w zależności od okoliczności i potrzeb. Sam zainteresowany miał w tym spory udział, oferując tłumom różne ekscytujące je komedianckie miny i błazeńskie gesty. Coraz bardziej łasy na pochlebstwa i oczekujący uwielbienia, znakomicie czuł się wśród tłumu, z którym "konsultował się" w sprawach oczywistych np. poprzez banalne slogany i pytania w stylu: do kogo należy Italia? Do nas – odpowiadał oczywiście rozentuzjazmowany tłum. 

Polityka wewnętrzna Włoch

W polityce wewnętrznej faszyści wprowadzili w życie system korporacji, czyli organizacji związkowych jednoczących pracowników i pracodawców w konkretnych sektorach gospodarki, które roztaczały także nadzór nad działalnością pozazawodową zrzeszonych w nich osób. Dzięki temu światowy kryzys gospodarczy dotknął Włochy w stopniu mniejszym niż np. Stany Zjednoczone czy Niemcy. W apogeum kryzysu w 1932 roku spadek PKB wyniósł we Włoszech mniej niż 7% podczas gdy np. w Niemczech ponad 17%, a Polski nawet 25%. Ponadto państwo pod rządami faszystów usiłowało powstrzymać recesję interwencjonistycznym programem robót publicznych i zwiększoną ingerencją bezpośrednią w gospodarkę. Działalność utworzonego w 1933 roku Instytutu Rekonstrukcji Przemysłowej, skupującego od banków udziały w przedsiębiorstwach, doprowadziła do tego, że 1939 rząd włoski kontrolował większą część przemysłu od jakiegokolwiek innego kraju w Europie, z wyjątkiem Związku Sowieckiego i III Rzeszy.

5. Mussolini na propagandowym zdjęciu podczas żniw w Sabaudii, lipiec 1935 roku. 

Powstanie korporacji miało też swoje drugie dno: mając monopol w obrębie określonych branż, m.in. przez swą masowość – były ważnym elementem oddziaływania propagandowego w duchu pożądanym przez władze państwowe (tożsame z partyjnymi) oraz oczekiwanych, aklamacyjnych postaw. Państwo szybko się upartyjniało, pod różnymi pretekstami usuwano z aparatu administracyjnego domniemanych i rzeczywistych przeciwników władzy, osadzając własnych nominatów. Partia faszystowska w szczytowym okresie, w 1939 roku, liczyła 2 633 000 członków.

Państwo socjalne

Reżim faszystowski kładł nacisk na budowanie państwa opiekuńczego. Robotnikom zapewniono płatne urlopy, zasiłki chorobowe, premie roczne, a także starano się zorganizować czas wolny za pośrednictwem własnej organizacji społecznej Dopolavoro, działającej w ramach gmin i większych zakładów pracy. Uzupełniała ona system opieki społecznej udzielając pomocy ubogim i oferując wczasy robotnicze oraz w zasadzie bezpłatne kolonie dla dzieci, dostarczając też rodzinom odbiorników radiowych, których ilość od 1932 roku wzrosła w ciągu pięciu kolejnych lat trzykrotnie. Likwidację bezrobocia, umasowienie oświaty i opieki społecznej, urbanizację i modernizację miast postrzegano  jako stały "postęp społeczny". Szczególną wagę, także propagandową, reżim faszystowski przywiązywał do zorganizowanych wycieczek i propagowania sportów, zwłaszcza piłki nożnej i automobilizmu. Polityce prorodzinnej służyły także ochrona życia poczętego, system podatków i dotacji zachęcających do wzrostu populacji (także podatek od kawalerów) oraz umożliwiających kobiecie pozostanie w gospodarstwie domowym. Dzięki tym zabiegom ludność Włoch zwiększyła się z 38 mln 450 tys. w 1921 roku do 44 mln 900 tys. w roku 1940.

6. W faszystowskich Włoszech powszechnie propagowano uprawianie sportu.  

Wysoki poziom i duży zakres swobody miała w czasach władzy faszystowskiej kultura, a intelektualiści odgrywali wówczas we Włoszech niespotykaną gdzie indziej znaczącą rolę, zwłaszcza w porównaniu z nazistowskimi Niemcami. Czasopisma kulturalne mogły przedstawiać różne punkty widzenia i propagować różnorodne style artystyczne, a kierunki awangardowe były wręcz promowane.

Młodzież "oczkiem w głowie" reżimu

Faszyzm, który jak widzimy, przenikał różne struktury społeczne państwa, zwracał się zwłaszcza w kierunku młodzieży, najbardziej podatnej na jego zamierzenia, jako przyszłości narodu, starając się przysposobić ją do czynów wielkich, stawiających Italię w gronie cywilizacyjnych potęg, na miarę Imperium Romanum. Faszystowskie organizacje młodzieżowe były najsilniejszymi narzędziami, jakimi dysponował Mussolini. Organizację Balilla, skupiającą dzieci do 15 lat i młodzieżówkę ruchu faszystowskiego Avanguardia Giovanile Fascista nazywał Duce: oczkiem w głowie reżimu.

7. Włoscy chłopcy, członkowie faszystowskiej organizacji Balilla w swoich uniformach. 

Nadrzędnym celem tych masowych organizacji było przygotowanie do życia wojskowego. Balilla stała się też głównym ogniwem państwa w zakresie edukacji fizycznej, zwłaszcza wspominanej już, niebywale popularnej piłki nożnej, wręcz inkorporowanej przez faszyzm jako sport narodowy. Organizowane przez faszystów corocznie igrzyska młodzieżowe angażowały dosłownie cały kraj. Setki tysięcy dzieci i młodzieży uczestniczyły w obozach organizowanych przez Balillę. Jeszcze w 1939 roku w 4,5 tys. obozów ćwiczyło ponad 800 tys. uczestników, w 1942 roku w 5,8 tys. obozów – ponad 940 tys. Paramilitarny charakter tych imprez wiązał się z szeroko pojmowaną indoktrynacją, ze stale ćwiczonym "passo Romano", czyli krokiem defiladowym jakoby charakterystycznym dla Włoch, a zwłaszcza "saluto Romano" znanym jako pozdrowienie rzymskie, coraz bardziej rozpowszechnionym i obowiązującym, także młodzież i dzieci.

Edukacja wojskowa i paramilitarna nie ominęła także dziewcząt, aczkolwiek w stale doskonalonych dekalogach i katechizmach pamiętano o specjalnej misji kobiet głównie jako matek i żon. Organizacja Piccole Italiane (Małe Włoszki) skupiała dziewczynki w wieku do 13 lat, natomiast Giovani Italiane (Młode Włoszki) między 13 a 18 rokiem życia.

Warto podkreślić, że zarówno osoba Benito Mussoliniego jak i ideologia faszystowska do połowy lat 30-tych cieszyły się na świecie powszechnym szacunkiem. Uznanie dla faszyzmu wyrażali m.in. takie tuzy intelektu jak Mahatma Ghandi, Herbert George Wells czy George Bernard Shaw, a Winston Churchill po spotkaniu z Mussolinim w 1927 roku oświadczył: Gdybym był Włochem, byłbym z wami z całego serca.  

(przejdź do części trzeciej cyklu) 

***

Źródła fotografii:

1. Domena publiczna. 
2. Wikimedia Commons CC0. 
3. Domena publiczna.
4. Domena publiczna.  
5. Domena publiczna. 
6. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0. 
7. Wikimedia Commons CC0. 

Bibliografia:

• Antoni Czubiński: Historia powszechna XX wieku, Poznań 2009.
• Józef Andrzej Gierowski: Historia Włoch, Wrocław 1985.
• Frank Joseph: Wojny Mussoliniego, Warszawa 2012.
• Ian Kershaw: Do piekła i z powrotem. Europa 1914-1949, Kraków 2016.  
• Tymoteusz Pawłowski: Ostatni rok dwudziestolecia międzywojennego? „Historia Wojsko i Technika” 2020, nr 3.
• Stanisław Sierpowski: Studia z historii Włoch, Poznań 2012.