Nim nadeszła burza (1). Europa po Wielkiej Wojnie

Zakończenie Wielkiej Wojny w listopadzie 1918 roku i podpisanie traktatu pokojowego na konferencji w Paryżu miały przynieść Europie i światu trwały pokój. Jednak antagonizmy, które odżyły między niedawnymi uczestnikami konfliktu jak i państwami, które dopiero co pojawiły się na mapie sprawiły, że kontynentem europejskim znów zaczęły targać niepokoje.

Największe zmiany zaszły we wschodniej części Europy. W wyniku rozpadu starych, kontynentalnych mocarstw - Rosji, Niemiec i Austro-Węgier - powstało szereg niepodległych państw: Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Czechosłowacja, Węgry, Austria i Jugosławia. W Rosji po przewrocie w Piotrogrodzie w listopadzie 1917 roku władzę przejęli bolszewicy, których celem było rozpalenie ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Według przewidywań bolszewickiego przywódcy Włodzimierza Lenina traktem umożliwiającym "eksport" rewolucji na Zachód miała być dopiero co odrodzona Rzeczpospolita Polska. Klęska Armii Czerwonej w Bitwie Warszawskiej 1920 roku pokrzyżowała jednak plany ekspansji przywódców komunistycznych.   

1. Mapa Europy z 1923 roku. 

Polityka międzynarodowa względem Niemiec

W miejsce cesarskich Niemiec, po abdykacji Wilhelma II, pojawiła się Republika Weimarska, która szybko stała się obiektem ataków skrajnej lewicy, zarzucającej rządzącym socjaldemokratom zdradę interesów robotniczych. Z drugiej strony skrajna prawica obwiniała władzę o klęskę w wojnie. Kiepska była sytuacja gospodarcza i finansowa państwa, zmuszonego płacić reparacje, oraz trapionego wysoką inflacją, co negatywnie przekładało się na stopę życiową ludności. Czołową postacią Republiki Weimarskiej był bez wątpienia Gustav Stresemann, przywódca prawicowo-liberalnej Niemieckiej Partii Ludowej (DVP), pełniący w latach 1923-29 urząd ministra spraw zagranicznych.

2. Francuscy dragoni patrolują ulice Essen, styczeń 1923 roku. Francusko-belgijska okupacja Zagłębia Ruhry zakończyła się w lipcu 1925 roku. Pod kontrolą Ligi Narodów znajdowało się jeszcze tzw. Terytorium Saary.  

Zwycięskie państwa Ententy dość szybko zrewidowały swoją politykę wobec pokonanych Niemiec. Londynowi w zasadzie nie zależało na całkowitym wyalienowaniu Berlina z europejskiej polityki, wychodząc z założenia, że posiadające znacznie zredukowaną armię, pozbawione silnej floty i zamorskich kolonii państwo przestało zagrażać ich dominacji na morzu. Brytyjczycy za to niechętnie patrzyli na wzrastającą potęgę swojego francuskiego sprzymierzeńca.

Francja także względnie szybko zaczęła prowadzić wobec swego północno-wschodniego sąsiada politykę w dosyć pojednawczym tonie. W lipcu 1925 roku oddziały francuskie opuściły okupowane od trzydziestu miesięcy Zagłębie Ruhry. Okupacja przemysłowego serca Niemiec dotąd rozniecała w kraju nastroje nacjonalistyczne, a pewien szerzej dotychczas nieznany piwiarniany, bawarski agitator austriackiego pochodzenia Adolf Hitler znalazł pretekst, aby gwałtownie zażądać rewizji traktatu wersalskiego i zaprezentować się większemu audytorium.

Locarno i Rapallo

W szwajcarskim Locarno 16 październiku 1925 roku podpisany został tzw. pakt reński, w którym Belgia, Francja i Niemcy potwierdzały obecne status quo odnośnie granic pomiędzy nimi. Niemcy zobowiązały się także do respektowania postanowień traktatu wersalskiego o strefie zdemilitaryzowanej w Nadrenii. Gwarantami umowy były Wielka Brytania i Włochy. Jednocześnie Berlin zdystansował się od gwarantowania granic swoich środkowoeuropejskich sąsiadów – Polski i Czechosłowacji, z którymi to państwami podpisał jedynie układy o pokojowym regulowaniu sporów. Niemcy wprawdzie zobowiązały się do nieprzeprowadzania zmian granic siłą, ale nie gwarantowały ich tak, jak to miało miejsce w przypadku granic Francji i Belgii. Postanowienia z Locarno otwierały więc przed Berlinem możliwość rewizji ustaleń traktatu wersalskiego w środkowowschodniej części Europy. Ani Francja ani Wielka Brytania nie chciały się angażować w tą sprawę i wywierać jakiegokolwiek nacisku na Niemcy. Traktat ten utorował Berlinowi drogę do przystąpienia do Ligi Narodów we wrześniu 1926 roku. Niemcy więc szybko awansowały z pozycji państwa pokonanego do rangi równoprawnego partnera zwycięskich mocarstw.  

3. Ministrowie spraw zagranicznych Niemiec, Wielkiej Brytanii i Francji: Gustav Stresemann, Joseph Austen Chamberlain i Aristid Briand podczas jednego z posiedzeń w Locarno. 

Rosja Sowiecka początkowo była izolowana w polityce europejskiej i nieuznawana na arenie międzynarodowej przez wielkie mocarstwa. Sytuacja uległa zmianie podczas konferencji gospodarczej w Genui w kwietniu 1922 roku, na którą przybyli wysłannicy 28 państw. Zabrakło Stanów Zjednoczonych, ale przybyła delegacja sowiecka. Debata skoncentrowała się na ponownym włączeniu Rosji Sowieckiej do międzynarodowego porządku gospodarczego, który to krok mocarstwa zachodnie uzależniały od uznania przez ten kraj pożyczek zaciągniętych przed wojną przez cara. Wówczas to sowiecki komisarz spraw zagranicznych Gieorgij Cziczerin podjął tajne rokowania z szefem niemieckiego MSZ Waltherem Rathenauem i obie delegacje zawarły odrębny traktat, który został podpisany w 16 kwietnia w Rapallo. Rządy obu krajów postanowiły nawiązać stosunki dyplomatyczne, zrzec się wzajemnie pretensji do odszkodowań i przyznać sobie klauzulę najwyższego uprzywilejowania.

4. Podpisanie układu w Rapallo - od lewej przedstawiciele Niemiec: kanclerz Joseph Wirth, szef MSZ Walther Rathenau oraz członkowie delegacji sowieckiej: Leonid Krasin, Gieorgij Cziczerin, Adolf Joffe. 

Podjęto także tajną współpracę na płaszczyźnie militarnej między niemiecką Reichswehrą a Armią Czerwoną, w wyniku czego w 1926 roku Niemcy stworzyli w Lipiecku nad Kamą pod Kazaniem przy współpracy ze specjalistami sowieckimi tajny ośrodek szkoleniowy. Ćwiczono tam wykorzystywanie broni chemicznej, wozów bojowych i samolotów, a więc rodzajów uzbrojenia, których posiadania traktat wersalski Niemcom zakazywał. Dzięki temu możliwe stało się przygotowanie kadry oficerskiej dla wojsk pancernych i lotnictwa. Sowieci nie tylko udostępnili rozległy ośrodek poligonowy, ale także część wykorzystywanych podczas ćwiczeń czołgów. W zamian za to dziesiątki oficerów Armii Czerwonej kształciło się na kursach sztabowych organizowanych przez kadrę oficerską Reichswehry.

Niespokojne Bałkany

Zasadnicze przemiany objęły też Bałkany. 1 grudnia 1918 roku proklamowano w Belgradzie Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców z serbską dynastią Karadziordziewiczów na tronie. Tworzące to państwo narody posiadały jednak odmienną przeszłość, kulturę, języki a zwłaszcza religię. Różnił je również poziom rozwoju gospodarczego. Konflikt między dwoma największymi narodami w państwie: Serbami i Chorwatami, destabilizował sytuacje w państwie i uniemożliwiał kontynuację rządów parlamentarnych.

5. Król Jugosławii Aleksander I Karadziordziewicz. 

Wobec powyższego 5 stycznia 1929 roku przedłużający się kryzys sytemu politycznego został rozwiązany siłą przez króla Aleksandra I. Władca oznajmił, że znosi konstytucję i rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe. Następnego dnia król wydał edykt, głoszący, że: sprawuje pełnię władzy nad całym krajem. 24 stycznia Aleksander I zakazał działalności wszystkich partii politycznych w kraju, który został nazwany Królestwem Jugosławii.

Wielki Kryzys

Czwartek 24 października 1929 roku przeszedł do światowej historii jako tzw. czarny czwartek. Wówczas to doszło do bezprecedensowego w dziejach giełdy na Wall Street w Nowym Jorku krachu finansowego, kiedy około 13 mln spanikowanych posiadaczy akcji usiłowało się ich pozbyć. W ciągu miesiąca ich wartość zmalała o 40 procent. Bankrutowały banki, firmy handlowe i przemysłowe, tysiące ludzi zostało zrujnowanych, zanotowano serię samobójstw, gdy zrozpaczeni udziałowcy wyskakiwali z okien drapaczy chmur. To co zapowiadało się jako wielki kryzys nastąpił nagle, w pełni trwającego od 6 lat gospodarczego rozkwitu. Eksperci finansowi byli zdania, że było to wydarzenie do przewidzenia, a odpowiedzialnymi za to było szereg czynników. Przykładowo odbudowa powojenna Europy przy pomocy amerykańskiej zahamował zdrowy rozwój gospodarki. Liberalizm gospodarczy zderzył się z izolacjonizmem, zbyt wysokie ceny negatywnie odbiły się na poziomie konsumpcji. Dodatkowe niebezpieczeństwo stanowiło nadmierne stosowanie kredytów, które ulegały kumulacji.

6. Tłum przed giełdą nowojorską w czasie krachu w 1929 roku. 

Wkrótce kryzys uderzył także w uprzemysłowioną Europę. Oba kontynenty zalane zostały falą bezrobocia. W Europie silnie ucierpiały Niemcy, w których liczba osób pozostających bez pracy sięgnęła 6 milionów, przeciętna miesięczna pensja skurczyła się o ponad 30 procent, a produkcja przemysłowa spadła o 47,1 procent przy globalnym spadku produkcji rzędu 44,9 procenta. To właśnie bezrobotni stali się najbardziej podatnymi na nacjonalistyczne hasła przywódców partii nazistowskiej, którzy obiecywali im pracę i godne płace. To ziarno, rzucone na urodzajną glebę, wkrótce miało zakiełkować.

(przejdź do części drugiej cyklu) 

***

Źródła fotografii:

1. Domena publiczna. 
2. Domena publiczna. 
3. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0 de. 
4. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0 de. 
5. Domena publiczna. 
6. Domena publiczna. 

Bibliografia:

• Antoni Czubiński: Historia powszechna XX wieku, Poznań 2009.
• Richard Grunberger: Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, Kraków 2022.
• Ian Kershaw: Do piekła i z powrotem. Europa 1914-1949, Kraków 2016.
• Richard Overy: Trzecia Rzesza. Historia imperium, Warszawa 2012.