Straty Polski na skutek II wojny światowej. Bilans niemieckich i sowieckich zbrodni

Równo 80 lat temu zakończył się najkrwawszy konflikt w dziejach świata. Paradoksem jest, że Polska, która stała się pierwszą ofiarą II wojny światowej, mimo że znalazła się w zwycięskim obozie, była jednocześnie jej największą przegraną. Jako państwo utraciliśmy swoją podmiotowość, zrabowano nam prawie połowę przedwojennych ziem, ponieśliśmy bezprecedensowe straty w ludziach, gospodarce, infrastrukturze, kulturze…  Jaki jest zatem ostateczny bilans niemieckich i sowieckich zbrodni na Polsce i Polakach z lat 1939–1945?

Ludność 

Wydawałoby się, że po osiemdziesięciu latach, jakie minęły od zakończenia wojny, odpowiedź na to pytanie nie powinna nastręczać żadnych trudności. Zwłaszcza w dobie otwartych granic, praktycznie nieskrępowanego dostępu do archiwów (przynajmniej tych na Zachodzie) i Internetu. Tymczasem dostępne dane oparte są jedynie na szacunkach poczynionych tuż po wojnie, zwłaszcza przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów. Ogromny problem stanowi nawet kwestia podstawowa: a więc określenie dokładnej liczby zabitych obywateli Rzeczypospolitej. Do dziś liczba ta pozostaje nieznana, podobnie jak nazwiska wszystkich ofiar - w zależności od źródeł waha się ona między 6 mln a 7,5 mln  osób.

1. Rynek Starego Miasta w Warszawie w płomieniach, sierpień 1944 roku. W czasie wojny stolica Polski została zniszczona w 84%. 

Wśród ofiar śmiertelnych z rąk Niemców miało zginąć 5,1 mln polskich obywateli, z czego około od 1,5 mln do 1,7 mln Polaków, resztę stanowili Żydzi (od 2,9 mln do 3,3 mln) oraz nieustalona dokładnie liczba przedstawicieli mniejszości narodowych. W bezpośrednich działaniach wojennych poległo około 450 tys. polskich obywateli (wg innych źródeł 644 tys.), a więc straty ludności powstałe w wyniku eksterminacji pośredniej i bezpośredniej byłyby ponad dziesięciokrotnie większe. Świadczy to dobitnie o ludobójczym charakterze niemieckiej okupacji.

2. Zakopywanie ciał Polaków pomordowanych przez Niemców zbiorowej egzekucji. 

Po ofiarach niemieckich represji pozostała kilkumilionowa rzesza wdów i sierot. Około 200 tys. nieletnich Polaków zostało przez Niemców porwanych w celu germanizacji. Po wojnie wróciło ich do kraju zaledwie 30 tys. Praktycznie chyba nie ma w Polsce rodziny, która by nie straciła kogoś bliskiego w tamtym okresie. Nędzne warunki bytowe i wszechobecny stres negatywnie odbijały się na zdrowiu podbitej ludności. Ponad milion osób zachorowało na różne choroby: gruźlicę, układu krążenia, zwyrodnienia układu kostno-stawowego. Powszechne były zaburzenia psychiczne i nerwice. Około 590 tys. ludzi zostało inwalidami na skutek różnego rodzaju uszczerbków fizycznych - na przeszło 40 tys. z nich w niemieckich obozach dokonywano eksperymentów pseudomedycznych, ponad 16 tys. kobiet zostało bezpłodnych w wyniku sterylizacji. Choroby, inwalidztwo i inne urazy przyczyniały się do niemożności podjęcia pracy, nauki oraz powodowały przedwczesne zgony. Ogółem, w taki czy inny sposób, na skutek niemieckiej okupacji poszkodowanych było ponad 13 mln obywateli Rzeczypospolitej. W 1990 roku kwotę z tytułu należnych odszkodowań dla tych ludzi obliczono na 285 mld dolarów.

Zamordowani na Kresach

Liczbę obywateli Polskich represjonowanych przez Związek Sowiecki w toku całej wojny ocenia się na 568,4 tys., z czego aresztowanych, internowanych i jeńców wojennych w latach 1939-1941 było 155,4 tys. osób, ponadto tzw. deportowanych na wschód ZSRS około 320 tys. oraz aresztowanych, internowanych i deportowanych podczas tzw. wyzwolenia w latach 1944-1945 szacuje się na 90 tys. osób. W toku inwazji w 1939 roku Sowieci zamordowali około 2,5 tys. polskich jeńców oraz kilkaset osób cywilnych. W wyniku zbrodni katyńskiej zamordowanych zostało 14 700 jeńców polskich oraz 7305 osadzonych w więzieniach na okupowanych Kresach. Do czerwca 1941 roku łącznie miało zostać zamordowanych 35 tys. do 50 tys. obywateli polskich pod okupacją sowiecką. Łączną liczbę ofiar śmiertelnych na skutek sowieckich działań przeciwko Polakom w latach 1939-1945 ocenia się na około 100 tys. Liczby te mogą być jednak większe i niektórzy polscy historycy są zdania, że komunistyczne represje czasu wojny dotknęły ponad milion obywateli Rzeczypospolitej, z czego zmarłych i zamordowanych w ich wyniku należy liczyć w setkach tysięcy.  

3. Ciała oficerów polskich pomordowanych przez sowieckich oprawców z NKWD w zbrodni katyńskiej. Fotografia z ekshumacji w 1943 roku. 

Do strat na wschodzie należy także doliczyć Polaków zamordowanych przez ukraińskich nacjonalistów w wyniku wołyńskiego ludobójstwa. Liczby te szacuje się w zależności od źródła na 60 tys. do nawet 200 tys. ofiar.

Przy okazji należy podkreślić, a rzadko się o tym wspomina, że wyniku wojny liczba ludności Rzeczypospolitej zmniejszyła się o prawie 11,5 mln obywateli – z 35,339 mln w roku 1939 do 23,930 mln w roku 1946. Oprócz wyżej wymienionych spowodowane to było m.in. przesunięciami granic, w wyniku których na terenach anektowanych przez Związek Sowiecki pozostało co najmniej milion osób pochodzenia polskiego, do tego należy doliczyć zamieszkujących tam członków przedwojennych mniejszości narodowych. Ponadto około pół miliona Polaków rozpierzchło się po świecie w wyniku wojennej zawieruchy i ustaleń jałtańskich – ludzie ci nie widzieli dla siebie miejsca w państwie rządzonym przez komunistyczny reżim lub też zdążyli już ułożyć sobie życie w innych krajach. Nie należy też zapominać, że nawet w trakcie wojny ludzie umierali śmiercią naturalną, do której za to prowadziły często niezmiernie trudne warunki bytowe w realiach brutalnej okupacji. Profesor Andrzej Leon Sowa ocenił liczbę zgonów z przyczyn naturalnych w latach 1939-1945 na 1,3 mln.

Terytorium

Od zakończenia kampanii wrześniowej do uderzenia III Rzeszy na Związek Sowiecki – według stanu w dniu 1 stycznia 1941 roku – Niemcy okupowały 188,7 tys. km² (48,4%) terenów przedwojennej Rzeczypospolitej, a Związek Sowiecki – 201,0 tys. km² (51,6%). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej (22 czerwca 1941roku) cała Polska znalazła się pod okupacją niemiecką. Po zakończeniu wojny i aneksji wschodnich terenów Polski przez Związek Sowiecki, mimo przyłączenia kosztem Niemiec tzw. ziem odzyskanych, obszar państwa skurczył się z 389,7 tys. km² do 311,7 tys. km². Poza granicami kraju znalazły się takie polskie metropolie jak Lwów czy Wilno.

4. Porównanie granic II Rzeczypospolitej i Polski pojałtańskiej. 

Gospodarka

Gigantyczne były straty Polski w wymiarze gospodarczym. Prowadzona przez Niemców rabunkowa gospodarka prowadziła do bezwzględnego wyzysku zasobów podbitego państwa polskiego. Według danych Komisji dla Ostatecznego Ustalenia Szkód i Strat Wojennych Polski w Drugiej Wojnie Światowej z 1951 roku szkody naszej gospodarki, łącznie z utraconymi przyszłymi dochodami, licząc tylko ziemie II Rzeczypospolitej w obrębie dzisiejszych granic, wyniosły ponad 201 mld przedwojennych złotych, czyli przeszło 2 bln dzisiejszych złotych. W majątku rzeczowym kwotę strat obliczono wówczas na ponad 55 mld złotych i według poszczególnych dziedzin prezentowało się to następująco:

• Rolnictwo, ogrodnictwo – 7,011 mld złotych
• Leśnictwo, łowiectwo, rybołówstwo – 1,915 mld złotych
• Przemysł, górnictwo, energetyka, rzemiosło – 9,754 mld złotych
• Handel – 4,214 mld złotych
• Banki i ubezpieczenia – 232 mln złotych
• Komunikacja i transport – 8,510 mld złotych
• Poczta i łączność – 450 mln złotych
• Administracja publiczna, samorząd, monopole skarbowe – 2,011 mld złotych
• Dobra kultury i sztuki – 4,680 mld złotych
• Szkoły i instytucje naukowe – 1,185 mld złotych
• Służba zdrowia – 747 mln złotych
• Sprzęt wojskowy – 5,594 mld złotych
• Mienie ludności – 8,180 mld złotych

Ponadto w 1947 roku szkody poniesione w budynkach mieszkalnych, wyposażeniu gospodarstw domowych, urządzeniach biurowych prywatnych i stowarzyszeń oszacowano na kwotę 9,689 mld złotych.

5. Ruiny Pałacu Saskiego w Warszawie, wysadzonego przez Niemców w powietrze w grudniu 1944 roku. 

Jeśli chodzi o Związek Sowiecki to nie sposób dokładnie ustalić strat gospodarczych, jakie poniosła Rzeczypospolita w wyniku okupacji przez agresora ze wschodu. Według danych fragmentarycznych, opracowanych w 1940 roku dla potrzeb rządu polskiego na Zachodzie, polskie straty gospodarcze przez pierwsze 10 miesięcy okupacji sowieckiej wyniosły 8,13 mld przedwojennych złotych, czyli blisko 100 mld w przeliczeniu na dzisiejsze złotówki. Spowodowane były wycofaniem złotówki z obiegu po skrajnie niekorzystnym kursie w stosunku do rubla, ponadto konfiskatą wkładów bankowych, towarów i urządzeń oraz nacjonalizacją budynków, mieszkań i przemysłu.

Problematyczne jest także określenie wielkości strat, jakie poniosła Polska w wyniku tzw. wyzwolenia przez Armię Czerwoną z lat 1944-1945. Z terytorium obecnej Rzeczypospolitej, a więc także terenów "ziem odzyskanych", bolszewickie komanda trofiejne zdemontowały i wywiozły 1119 przedsiębiorstw. Do tego doszły tysiące kilometrów linii kolejowych, elektrycznych, ogromne ilości surowców, płodów rolnych, bydła, trzody chlewnej. Według ustaleń, do 1 stycznia 1948 roku wyekspediowanych zostało za wschodnią granicę nie mniej jak 283 tysiące wagonów ze zdobyczą. Po wojnie komunistyczne władze wyliczyły, że na terenach przedwojennych w obrębie dzisiejszych granic wartość konfiskaty i szkód wyrządzonych przez Sowietów wynosiła 2,67 mld złotych według cen przedwojennych, na terenach poniemieckich było to już 10,6 mld złotych. Nie uwzględniono przy tym strat w infrastrukturze, zabudowie mieszkalnej, nieuregulowanych rachunków związanych z funkcjonowaniem licznych sowieckich garnizonów. W przeliczeniu na wartość dzisiejszą, nie uwzględniając ziem przyłączonych, wartość tych strat wynosi w zależności od zastosowanego kalkulatora nawet 54 miliardy dolarów. A przecież pozostał jeszcze polski majątek na zaanektowanych Kresach…

Zrujnowane miasta i wsie

Na podstawie rejestracji strat wojennych przeprowadzonych tuż po zakończeniu wojny przez poszczególne wojewódzkie wydziały odbudowy ustalono, że zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo 295,4 tys. nieruchomości miejskich. Z tego 147,6 tys. (50%) przypadało na przedwojenne ziemie w obecnych granicach i 147,8 tys. (50%) na ziemiach odzyskanych. Część tych zniszczeń powstała w wyniku działań wojennych, ale także w wyniku umyślnych działań żołnierzy sowieckich już po przejściu frontu. Nie sposób także nie wspomnieć o celowym i metodycznym zniszczeniu Warszawy przez okupanta niemieckiego po Powstaniu Warszawskim. Stolica była zniszczona w 84%. Według przygotowanego w 2004 roku "Raportu o stratach wojennych Warszawy", kwota strat wyniosła przeszło 45 mld dolarów.

6. Zniszczenia wojenne w Przemyślu. Na pierwszym planie Pałac Biskupów Greckokatolickich. 

Dla terenów wiejskich obliczono, że zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo 466,9 tys. (22,0%) zagród wiejskich, z tego na ziemie przedwojenne Rzeczypospolitej przypadało 343,1 tys. (20,6%) zagród, a na ziemie odzyskane – 123,8 tys. (27,5%). Nie mniej niż 10 tys. wsi i osad zostało dotkniętych różnymi formami represji przez Niemców. W ramach przymusowych kontyngentów w Generalnym Gubernatorstwie niemieccy okupanci wywieźli 4 miliony ton zboża, 4,5 miliona ton ziemniaków, 2,8 miliona ton buraków cukrowych, 698 milionów litrów mleka, ponad 12 milionów jajek i kilkaset tysięcy zwierząt rzeźnych.   

7. Ciechanowiec spalony przez Niemców w 1944 roku. Straty w zabudowie wyniosły 65%.  

W przemyśle zniszczeniu uległo 19 592 zakładów (65,3 %). Na górnictwo przypadało tu 301 zakładów, różnego rodzaju zakłady produkcyjne – 18 726 oraz elektrownie, gazownie i wodociągi – 565 placówek.

Transport

W transporcie, w stosunku do 1939 roku, dane procentowe dotyczące zniszczeń w granicach powojennych przedstawiają się następująco:

• Linie kolejowe – 38%
• Mosty i wiadukty kolejowe - 46%
• Urządzenia zabezpieczające ruch kolei – 72%
• Budynki kolejowe – 37%
• Nawierzchnia dróg kołowych – 30%
• Mosty drogowe – 47,6%,
• Urządzenia portów morskich – 42%
• Polska flota handlowa – 45%
• Flota rybołówstwa morskiego – 72%

8. Zniszczona przez wycofujące się przed Armią Czerwoną oddziały niemieckie linia kolejowa koło Warszawy.  

Kolosalna wartość strat

W dziedzinie zabytków kultury podczas wojny Polska utraciła szacunkowo 500 tys. zabytkowych obiektów ruchomych z czego około tylko 60 tys. jest w zestawieniu publikowanym przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Ponadto utracono 50 milionów tomów książek. Wartość strat udokumentowanych wynosi obecnie 20 mld dolarów.

Według najnowszej analizy przygotowanej dla potrzeb Parlamentarnego Zespołu ds. Odszkodowań od Niemiec przez profesora Stanisława Ryszarda Domańskiego ze Szkoły Głównej Handlowej: do 2018 roku wartość strat materialnych wynosiła niewyobrażalną wręcz kwotę 9,6 bln dolarów, przy czym wartość ta nie uwzględniała utraconych dóbr kultury oraz zasobów zagrabionych z systemu bankowego. Według ustaleń profesora Domańskiego, gdyby uwzględnić wartość strat globalnych jakie poniósł nasz kraj w wyniku wojny "w kapitale ludzkim, rzeczowym i ziemskim", kwota ta wzrosłaby do 15,6 bln dolarów.   

***

Źródła fotografii:

1. Domena publiczna. 
2. Narodowe Archiwum Cyfrowe. 
3. Domena publiczna.
4. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0.  
5. Domena publiczna. 
6. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
7. Domena publiczna. 
8. Domena publiczna. 

Bibliografia:

• 1939-1945 Pro Memoria, red. Halina Dmochowska, Warszawa 2015.
• Dariusz Kaliński: Bilans krzywd. Jak naprawdę wyglądała niemiecka okupacja Polski, Kraków 2018.
• Dariusz Kaliński: Czerwona zaraza. Jak naprawdę wyglądało wyzwolenie Polski? Kraków 2017.
• Cezary Kuklo, Juliusz Łukasiewicz, Cecylia Leszczyńska: Historia Polski w liczbach. Polska w Europie, Warszawa 2014.
• Czesław Łuczak: Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993.
• Historia Polski w liczbach. Gospodarka, tom II, red. Andrzej Jezierski, Andrzej Wyczański, Warszawa 2006.
• Zbiorowe: Okupowana Polska w liczbach, Warszawa 2022.