Zakład Oczyszczania Miasta. Tajny oddział egzekutorów polskiego podziemia w okupowanej Warszawie

W pierwszej połowie 1940 roku w okupowanej Warszawie utworzono jedną z pierwszych formacji polskiej konspiracji, której zadaniem była fizyczna likwidacja proniemieckich zdrajców i donosicieli. Oddział otrzymał jakże wymowny kryptonim - Zakład Oczyszczania Miasta. Jego najsłynniejszą akcją była likwidacja Igo Syma –  gwiazdora przedwojennego polskiego kina.

Przypadki likwidacji proniemieckich kolaborantów miały miejsce w stolicy już pod koniec 1939 roku. Były to jednak jeszcze działania doraźne, podejmowane na własną rękę przez dowódców poszczególnych konspiracyjnych formacji. Gdy został utworzony Związek Walki Zbrojnej, zaczęło przy nim także działać podziemne sądownictwo, które wydawało wyroki śmierci na zdrajców sprawy polskiej. Zaistniała wówczas potrzeba utworzenia specjalnych oddziałów, które mogłyby te orzeczenia egzekwować. Dobierano do nich ludzi z silnym charakterem, potrafiących zachować zimną krew w sytuacjach ekstremalnych, doświadczonych w obyciu z bronią. Przy tym były to formacje niewielkie, liczące nieraz po kilku żołnierzy podziemia, głęboko zakonspirowane. 

1. Jedna z ulicznych łapanek w okupowanej Warszawie w 1941 roku. 

Jednym z pierwszych takich oddziałów był właśnie Zakład Oczyszczania Miasta (ZOM), który powstał pod koniec maja 1940 roku na mocy rozkazu podpułkownika Mieczysława Dobrzańskiego ps. "Leliwa", szefa Oddziału II Sztabu Okręgu Warszawa Miasto ZWZ.  Pierwszym dowódcą grupy został kapitan Zbigniew Makusz-Woronicz ps. "Grom", a po przeniesieniu go do Lwowa, funkcje tę objął jego dotychczasowy zastępca podporucznik Bohdan Rogoliński ps. "Szary".

W początkowym okresie istnienia ZOM liczył zaledwie siedmiu żołnierzy, którzy na czas bardziej wymagających akcji wzmacniani byli czterema żołnierzami Praskiego Batalionu Saperów. Pozostali żołnierze ZOM-u, oprócz dowódcy i jego zastępcy, to: Witold Badura ps. "Karol" vel "Dąb", Mieczysław Ragusz ps. "Rago", Zbigniew Szpaczyński ps. "Szrama", Wanda Osińska ps. "Czarna" vel "Cyganka" oraz niezidentyfikowany z nazwiska "Mongoł".   

Niezbędne wsparcie egzekutorom zapewniał kontrwywiad ZWZ, który pomagał zidentyfikować skazanego na śmierć, zlokalizować jego miejsca zamieszkania oraz pracy, trasy, którymi się poruszał, zwyczaje. Dopiero po otrzymaniu wszystkich tych niezbędnych informacji można było przystąpić do opracowywania planu akcji. Oczywiście taka inwigilacja wymagała odpowiedniej dyskrecji, żeby nie spłoszyć celu.

2. Jeden z dowódców Zakładu Oczyszczania Miasta - Aleksander Dakowski ps. "Aleksander" na fotografii z 1949 roku. 

W okresie wrzesień – listopad 1941 roku dowództwo nad ZOM-em sprawował podporucznik Leszek Kowalewski ps. "Leszek" vel "Twardy", po którym dowodzenie objął podporucznik Aleksander Dakowski ps. "Aleksander". Według ustaleń Tomasza Strzembosza do końca 1941 roku ZOM wykonał co najmniej kilka potwierdzonych akcji likwidacyjnych. Tą najsłynniejszą misją była likwidacja Igo Syma, popularnego amanta polskiego przedwojennego kina.

Igo Sym, a właściwie Karol Juliusz Sym, był synem Polaka Antoniego Syma, dyrektora Lasów Państwowych w Białowieży i Austriaczki Julianny Anny Seppi, żołnierzem piechoty Wojska Polskiego oraz byłym zięciem słynnego malarza Juliana Fałata (małżeństwo z córką Fałata Heleną zakończyło się rozwodem). Już w pierwszych miesiącach okupacji zadeklarował swe proniemieckie skłonności, choć prawdopodobnie z wywiadem III Rzeszy współpracował jeszcze przed agresją 1939 roku, bowiem w okresie międzywojennym dużo pracował w Niemczech, gdzie partnerował m.in. Marlene Dietrich. W okupowanej Warszawie Sym zyskał sympatię gubernatora Ludwiga Fischera i był jego doradcą do spraw imprez kulturalnych, ponadto objął funkcję dyrektora Theater der Stadt Warschau oraz zarządzał kinem "nur für Deutsche" "Helgoland", na które przechrzczone zostało przedwojenne "Palladium". Sym zaangażował się także w powstanie skrajnie antypolskiego paszkwilu "Heimkehr", propagandowego filmu mającego pokazać rzekome prześladowania mniejszości niemieckiej przez Polaków.

Wszystko to sprawiło, że renegatem zainteresował się kontrwywiad ZWZ. Syma rozpracowywał aktor Roman Niewiarowicz, w konspiracji oficer kontrwywiadu o pseudonimie "Łada", który otrzymał od organizacji polecenie zatrudnienia się do pracy w teatrze "Komedia". Początkowo rozważano otrucie Syma. Kiedy jednak Niewiarowicz uzyskał informację, że zdrajca ma wyjechać 8 marca 1941 roku do Wiednia, zapadła pospieszna decyzja o jego likwidacji.

3. Igo Sym na przedwojennej fotografii. 

Dzień przed wyjazdem, wczesnym rankiem do mieszkania aktora, znajdującego się na ostatnim piętrze eleganckiej, neorenesansowej kamienicy przy ulicy Mazowieckiej 10, udał się trzyosobowy zespół bojowy ZOM, dowodzony przez podporucznika Bohdana Rogolińskiego. Akcję osłaniał z zewnątrz kapral Wiktor Klimaszewski, ps. "Mały". Pozostali dwaj egzekutorzy, Rogoliński i podporucznik Roman Rozmiłowski ps. "Srebrny", udali się pod drzwi mieszkania Syma. "Srebrny", w wywiadzie udzielonym na kilka dni przed śmiercią w Powstaniu Warszawskim relacjonował:

     O godzinie 7:10 zapukali do drzwi. Otworzyła służąca.

     - Czy pana dyrektora Syma możemy prosić? W tej chwili ukazał się Sym ubrany do drogi.

     - Czy pan Igo Sym?

     - Tak. W czym mogę panom służyć?

     W tej chwili wystrzeliłem, mierząc z Visa prosto w serce. Strzał był celny. Szpicel upadł na twarz bez jęku. (…) Ze schodów zbiegliśmy pędem. Później spokojnie rozeszliśmy się do domów.   

Sprawa z Symem miała swój ciąg dalszy. Jeszcze tego samego dnia Niemcy ogłosili przez "szczekaczki" o wzięciu zakładników w odwecie za likwidację aktora. Zakazane zostały występy artystyczne w polskich teatrach, rewiach i lokalach gastronomicznych, wprowadzona została godzina policyjna od 20.00 wieczorem do 5.00 rano dnia następnego. Aresztowanych zostało 118 osób, z których 21 zostało rozstrzelanych 11 marca w lesie pod Palmirami. W następnych dniach i tygodniach okupanci uderzyli także w polskie środowisko aktorskie. Aresztowani zostali m.in. znakomici aktorzy Stefan Jaracz i Leon Schiller, których wywieziono do obozu Auschwitz.

4. Obwieszczenie o straceniu "pewnej liczby aresztowanych" w odwecie za likwidację Igo Syma. 

Likwidacja Igo Syma przez zespół ZOM głośnym echem odbiła się także w Londynie, wśród polskich władz na uchodźstwie, gdzie ścierały się ze sobą różne koterie polityczne. Działacze ze Stronnictwa Ludowego wykorzystali sytuację i za pośrednictwem profesora Stanisława Kota, szefa Komitetu do Spraw Kraju, donieśli generałowi Władysławowi Sikorskiemu, że: w kraju szasta się życiem ludzkim dla odwetowych fanaberii bez żadnego militarnego znaczenia, bardziej przypominającego zabójstwa niż wyroki. Uderzyli tym samym w generała Kazimierza Sosnkowskiego, ówczesnego pierwszego Komendanta Głównego ZWZ, którego ludowcy szczerze nienawidzili, uznając za zatwardziałego piłsudczyka. Premier Sikorski ponoć "się wściekł" i w oficjalnym piśmie do Sosnkowskiego, datowanym na 17 marca 1941 roku nakazał: poniechania tego rodzaju aktów, ze względu na ofiary, jakie za sobą pociągają.

Akcje likwidacyjne zdrajców w okupowanym kraju jednak kontynuowano. Zakład Oczyszczania Miasta w pierwszej połowie 1942 roku został podporządkowany dowództwu Obszaru Armii Krajowej Warszawa. Jesienią tego samego roku formacja została zreorganizowana i rozbudowana, stając się oddziałem specjalnym kontrwywiadu Komendy Obszaru Warszawskiego AK.

***

Źródła fotografii:

1. Domena publiczna. 
2. Wikimedia Commons CC BY-SA 4.0. 
3. Narodowe Archiwum Cyfrowe. 
4. Domena publiczna. 

Bibliografia:

• Marek Hańderek: Historia Polskiego Państwa Podziemnego. Kolaboracja i jej zwalczanie, Warszawa 2017. 
• Waldemar Piasecki: Jan Karski. Jedno życie. Kompletna opowieść tom II (1939-1945). INFERNO, Kraków 2017.
• Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1978. 
• Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983. 
• Tomasz Strzembosz: Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983.
• Andrzej Zasieczny: Zdrajcy, donosiciele i konfidenci. W okupowanej Polsce 1939-1945, Warszawa 2016.
• Zbiorowe: Wielka księga Armii Krajowej, Warszawa 2015.