Gestapo. Tajna policja polityczna III Rzeszy

Wbrew powszechnym mitom, powielanych w licznych książkach i filmach dotyczących II wojny światowej, Gestapo nie było tak wszechpotężną instytucją, jak się ją zazwyczaj przedstawia. Była organizacją niedofinansowaną, ze zbyt małą liczbą funkcjonariuszy mocno przeciążonych pracą, a jej działalność opierała się przede wszystkim na informacjach pozyskanych od sieci donosicieli. 

Początki

Struktura resortów bezpieczeństwa w nazistowskich Niemczech była znacznie rozbudowana i dość złożona. Kiedy narodowi socjaliści w styczniu 1933 roku objęli władzę parlamentarną w Rzeszy Niemieckiej podstawową ich siłą były partyjne bojówki Sturmabteilungen - Oddziały Szturmowe (SA) – liczące około 2 mln członków. Z kolei w łonie SA utworzono specjalne oddziały elitarne – Schutzstaffeln - Sztafety Ochronne - znane w skrócie jako SS. Były to formacje składające się z wyjątkowych fanatyków, na czele których stanął Heinrich Himmler. W 1931 roku wewnątrz SS utworzono Służbę Bezpieczeństwa SS - Sicherheitsdienst – SD. Była to kolejna elitarna jednostka siłowa z Reinhardem Heydrichem na czele. SD podlegała bezpośrednio Reichsführerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi.

1. Główna siedziba Gestapo przy Prinz-Albrecht Strasse 8 w Berlinie.  

31 stycznia 1933 roku, czyli dzień po przejęciu władzy przez Adolfa Hitlera, ministrem spraw wewnętrznych największego landu Niemiec – Prus - został Herman Göring. Postanowił on stworzyć własny system bezpieczeństwa, oparty personalnie na jednym z rodzajów policji pruskiej. W Prusach policja niemundurowa składała się z policji kryminalnej – Kripo i policji politycznej, tzw. Stapo - Staatspolizei, tworzącej specjalny oddział. Zadaniem tej drugiej formacji była inwigilacja życia politycznego w landzie wraz z charakterystyką najważniejszych jego postaci. Göring postanowił wykorzystać tę właśnie policję do stworzenia nazistowskiego systemu bezpieczeństwa. Może to zaskakiwać, ale pruska policja polityczna, oprócz tego, że inwigilowała komunistów, przyglądała się dotąd równie bacznie działalności NSDAP. Do 1933 roku skierowała łącznie 40 tys. spraw przeciwko członkom partii nazistowskiej.

Aby tego dokonać, należało Stapo najpierw przeorganizować. Zadanie to powierzono zaufanemu człowiekowi Himmlera, Kurtowi Daluege, który reorganizację rozpoczął od oczyszczenia szeregów Stapo z przeciwników NSDAP. W myśl planów Göringa odświeżona policja polityczna miała być przeznaczona wyłącznie do jego dyspozycji.

Narodziny Gestapo

Kiedy 27 lutego 1933 roku podpalony został gmach Reichstagu, naziści obarczyli winą za to komunistów. Nazajutrz Hitler wymógł na prezydencie Paulu von Hindenburgu podpisanie dekretu "O obronie narodu i państwa". W Niemczech doszło wówczas do masowych aresztowań przeciwników nazizmu, a w marcu Göring podpisał pierwszy dokument o utworzeniu obozów koncentracyjnych i przekazał je we władanie SS. Na fali tych wydarzeń policja polityczna coraz bardziej rosła w siłę.

2. Hermann Göring przekazuje Heinrichowi Himmlerowi zwierzchnictwo nad Gestapo - kwiecień 1934 roku.  

W kwietniu 1933 roku w stolicy Bawarii Monachium Himmler utworzył Polityczną Komendanturę Policyjną, a Göring, aby uniezależnić polityczną policję pruską od innych rodzajów policji, 4 kwietnia przekształcił ją w samodzielny departament. Po objęciu funkcji premiera, co miało miejsce w tym samym czasie, Göring dokonał dalszych zmian w statusie policji politycznej. Samodzielny już departament wyłączył z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i nadał mu nazwę Urząd Tajnej Policji Państwowej - Geheimes Staatspolizeiamt - Gestapa. Następnie Himmler przystąpił do tworzenia we wszystkich pozostałych krajach Rzeszy podobnych instytucji. 26 kwietnia 1934 roku przyjęto dla nich jednolitą nazwę: Geheime Staatspolizei - Gestapo.

Oficjalnie dowództwo na całością piastował Hermann Göring, a jego zastępcą został Heinrich Himmler, którego mianował inspektorem. W praktyce kontrolę nad Gestapo przejął Reinhard Heydrich, prawa ręka Himmlera i bezwzględny szef SD. Göring zachował sobie w zasadzie już tylko honorowy tytuł szefa Tajnej Policji Państwowej i nalegał, by go informowano o najważniejszych poczynaniach, ale w praktyce SS całkowicie zawłaszczyło Gestapo. Od tego dnia jurysdykcja Gestapo, której działalność początkowo ograniczała się do Prus, obejmowała całe Niemcy. Siedzibę główną instytucji był niesławny gmach przy Prinz-Albrecht Strasse 8 w Berlinie, gdzie Gestapo rezydowało do końca swojej działalności w 1945 roku.

Baza danych "wrogów państwa"

Na potrzeby skutecznej działalności swojej tajnej policji Niemcy stworzyli innowacyjny wówczas, na bieżąco aktualizowany, system rejestracji podejrzanych, których dane umieszczano na kartach perforowanych. W zasadzie można go uznać za odpowiednika współczesnej komputerowej bazy danych. Był to duży, kolisty w kształcie i napędzany elektrycznym silniczkiem czytnik kart perforowanych, umożliwiający szybką lokalizację fiszki aresztowanej osoby.

3. Akta Gestapo Georga Elsera, który 8 listopada 1939 roku dokonał w Monachium zamachu na Adolfa Hitlera. 

Podejrzani zostali podzieleni na trzy podstawowe kategorie. Grupa A1, do której należeli uznani za najniebezpieczniejszych "wrogowie państwa" - ich karty wyróżniono na czerwono. W skład grupy A2, z kartami oznaczonymi na niebiesko, wchodziły osoby wytypowane do aresztowania w razie wojny. Natomiast nieoznaczoną grupę A3 tworzyły osoby uznane z rozmaitych powodów za "politycznie niebezpieczne".

Pierwszym szefem Gestapo był inspektor Rudolf Diels, doświadczony funkcjonariusz pruskiej policji i zdolny administrator, który mimo swej służalczości, na podstawie sfabrykowanych przez wrogów z SA i SS donosów o nielojalność, szybko popadł w niełaskę u swojego zwierzchnika. Zastąpiony został Paulem Hinklerem, zagorzałym wprawdzie nazistą, ale nałogowym alkoholikiem o znikomym kompetencjach. Jego nominacja była tak fatalnym wyborem, że po miesiącu Göring uprosił Dielsa, żeby ten powrócił na swoje dawne stanowisko.

Himmler przejmuje pełną kontrolę nad Gestapo

29 kwietnia 1934 roku w Niemczech miała miejsce masakra przywódców SA, stojących w opozycji do Hitlera, która przeszła do historii jako "noc długich noży". Dokonali jej esesmani na rozkaz Führera. SA nie odrodziła już nigdy swojej potęgi, natomiast SS uzyskała samodzielność organizacyjną w ramach NSDAP, a Himmler otrzymał najwyższą po Hitlerze partyjną rangę Reichsleitera. Zmiany w strukturach policji politycznej trwały przez półtora roku od wymordowania przywódców SA. 10 lutego 1936 roku Gestapo otrzymało prawa wyjątkowe, co w zasadzie było równoznaczne z postawieniem go ponad prawem. Żadna inna instytucja nie miała nad nim prawa kontroli ani ingerencji w jego sprawy.

4. Reinhard Heydrich podczas pracy w swoim gabinecie w 1934 roku. 

17 czerwca 1936 roku Himmler na podstawie dekretu Adolfa Hitlera otrzymał stanowisko szefa niemieckiej policji. Dokonano tym samym personalnej unii SS, Gestapo i policji. Kilka dni później policja niemiecka przybrała formę organizacyjną, która przetrwała do końca istnienia III Rzeszy. Himmler podzielił policję na dwie części: Policję Porządkową Ordnungspolizei – Orpo oraz Policję Bezpieczeństwa Sicherheitspolizei - Sipo. Sipo składało się z dwóch członów: Policji Kryminalnej Kripo i Tajnej Policji Państwowej Gestapo. Szefem Policji Porządkowej mianowano Daluegego, a Policji Bezpieczeństwa – szefa SD Reinharda Heydricha, który od tej pory skupiał w swoich rękach władzę nad Sipo i SD w Głównym Urzędzie Policji Bezpieczeństwa. W ten sposób policja polityczna została włączona w służbę SS i NSDAP. Od czerwca 1936 roku funkcjonariusze Sipo musieli należeć do SS.

27 września 1939 roku Himmler połączył Główny Urząd Policji Bezpieczeństwa z Głównym Urzędem Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst - SD, wywiad polityczny NSDAP zorganizowany w ramach SS) w Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy Reichssicherheitshauptamt – RSHA - i na jego czele postawił Heydricha. RSHA składał się z 7 departamentów: I - sprawy personalne, II – administracja i prawo, III - wywiad wewnętrzny (kontrwywiad polityczny), IV - Gestapo, V – policja kryminalna, VI - wywiad zewnętrzny, VII – analizy i studia światopoglądowe. Najważniejszym departamentem stało się Gestapo, mające za zadanie inwigilację i zwalczanie przeciwników reżimu.

Na czele Gestapo stał wówczas 39-letni Heinrich Müller, wywodzący się z tradycyjnej, katolickiej rodziny, syn policjanta. Śladem ojca wstąpił do bawarskiej policji w wieku 18 lat. W nazistowskich kręgach uznawano go za obrotnego oportunistę. Müller awansował na stanowisko szefa tajnej policji dzięki swoim umiejętnościom śledczym, szczególnie w kwestii tropienia grup komunistycznych. Do NSDAP wstąpił dopiero w 1939 roku i według opinii uczynił to wyłącznie z pobudek zawodowych, a nie ideowych. Do jego największych sukcesów należało odkrycie, że za zamachem na Reinharda Heydricha w 1942 roku stał brytyjski wywiad oraz rozbicie sowieckiej siatki szpiegowskiej znanej jako Rote Kapelle - "Czerwona Orkiestra".

Śledztwa

W latach wojny Gestapo rozrosło się w instytucję z gęstą siecią ekspozytur w krajach okupowanych przez Niemców. Przed wojną zatrudniała około 15 tys. etatowych pracowników, w 1943 roku, wraz z terenami okupowanymi było to 45 tys. stałych pracowników oraz około 60 tys. agentów i ok. 100 tys. informatorów. Statystyczni funkcjonariusze gestapo nie byli brutalnymi, fanatycznymi nazistami, ale zawodowymi policjantami, skrupulatnie przestrzegających procedur i przepisów, którzy wstąpili do policji na długo, zanim Hitler doszedł do władzy. W Niemczech, podczas prowadzonych śledztw, gestapowcy traktowali współobywateli w sposób dość pobłażliwy. Najsurowiej traktowani byli podejrzani, których sklasyfikowano jako przeciwników politycznych, religijnych lub rasowych. Zupełnie inaczej sytuacja przedstawiała się na terenach okupowanych, gdzie "techniki przesłuchań" były czasem bardzo brutalne.

5. Zrekonstruowany pokój przesłuchań w Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Alei Szucha 25 w Warszawie, gdzie w czasie okupacji mieściła się siedziba Gestapo.  

Jedno z takich śledztw wspominał polski więzień Stanisław Jakóbczyk, który został aresztowany za publiczne nazwanie niemieckich okupantów "bandytami" po jednej z egzekucji w rejonie Zgierza w 1943 roku:

     Ośmieliłem się zabrać głos, stanąłem w obronie ofiar, nazwałem Niemców mordercami i obiecałem, że za wszystko my, młodzi Polacy, im odpłacimy, a ich zbrodnie nie będą nigdy zapomniane. Za te słowa oddano mnie Gestapo w Łodzi. Mieściło się ono na ul. Aształa [właśc. Anstadta - DK] Byłem bity codziennie przez 9 dni do późnych godzin nocnych za to, że działałem na szkodę Trzeciej Rzeszy. Wypytywano, skąd znalem godziny obław i łapanek na młodych chłopców i dziewczęta. Miałem odpowiedzieć, kto jest na posiadanych przeze mnie zdjęciach i gdzie te osoby mieszkają. Zmyliłem ich i nie dowiedzieli się ode mnie niczego. Oświadczono, że skoro jestem taki uparty, muszę zdechnąć w obozie.

Plaga donosów

Według ustaleń brytyjskiego historyka Franka McDonougha około jednej czwartej śledztw zaczynało się od donosów "lojalnych" wobec władzy obywateli, do czego zachęcał także sam reżim. Niemcy zostały zalane falą denuncjacji. Nie przewidziano tylko, że wiele z nich będzie wynikać z osobistych pobudek, w grę wchodziły także kwestie materialne. Statystycznie, początkowo w donosach celowały osoby pochodzące z niższej klasy średniej i klasy robotniczej – w 80% byli to mężczyźni. W trakcie wojny te statystyki ulegały zmianie i zaczęły się wyrównywać. Donosy stały się powszechne we wszystkich grupach społecznych i dotyczyły obu płci. Jak pisze w swojej znakomitej pracy "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" Richard Grunberger:

     Niezliczone były odmiany donosów z motywacją seksualną: często inicjatywę wykazywały tu kobiety. Pewna mieszkanka Mannheim złożyła fałszywy donos na męża tylko po to, żeby pozbyć się go z domu na czas zabawy z kochankiem, dziewiętnastoletnim żołnierzem. Inna sprowadziła dwóch policjantów, by podsłuchiwali pod oknem, kiedy jej niczego niepodejrzewający mąż wyrażał się nieprzychylnie o władzach (w ten sposób, oprócz rozwodu, uzyskała jeszcze cztery lata więzienia dla męża).  

6. SS-Gruppenfuhrer Heinrich Muller - ostatni szef Gestapo, niemiecki zbrodniarz, którego losy do dziś pozostają nieznane. 

Donosicielstwo powszechne było także w krajach okupowanych, również w Polsce. Przykładowo, z dokumentów placówki Gestapo w Jędrzejowie wynikało, że około połowy aresztowań Polaków dokonywano tam na podstawie donosu lub raportu pracującego na rzecz okupantów konfidenta. Pewien niemiecki urzędnik, którego zacytowała w książce „Szanowny panie gistapo. Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940-1941” Barbara Engelking, w rozmowie z polską kobietą wyraził się wprost: Powiem Pani jedno. Gdybyście Wy, Polacy, sami na siebie tak nie donosili, to my, Niemcy, połowy albo i więcej byśmy o was nie wiedzieli. Ale niestety, donosicie na siebie strasznie. 

Główny czynnik terroru

Gestapo odegrało rolę jednego z zasadniczych czynników w inspirowaniu i realizowaniu wszelkich zbrodniczych planów rasistowskiej polityki narodowych socjalistów w krajach podbitych przez Niemcy. Stanowiło podstawę aparatu terroru władz okupacyjnych i ich zasadniczą egzekutywę w walce z ruchem oporu. Rejestr przestępstw Gestapo obejmuje m.in. udział w eksterminacji narodów słowiańskich - głównie Polaków – a także Żydów i Romów, eutanazję, zbrodnie na jeńcach, partyzantach, komisarzach sowieckich, komandosach itp. Gestapo uczestniczyło aktywnie w werbowaniu i wykorzystywaniu członków formacji kolaboracyjnych. 

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze określił działalność Gestapo i wszystkich członów z nim związanych jako zbrodniczą i polecił wytaczanie procesów ich przedstawicielom. Wyrokiem tegoż Trybunału w 1946 roku Gestapo zostało uznane za organizację przestępczą, winną ludobójstwa i zbrodni wojennych. Bezpośredni szef Departamentu IV, budzący postrach SS-Gruppenführer Heinrich Müller zniknął jak kamfora w końcu wojny, zacierając za sobą wszelkie ślady.

***

Źródła fotografii:

1. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0 de. 
2. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0 de.
3. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0.
4. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0 de. 
5. Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0 pl. 
6. Domena publiczna. 
7.   

Bibliografia:

• Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta: Historia Niemiec, Wrocław 2010.
• Richard Grunberger: Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, Kraków 2022. 
• Frank McDonough: Gestapo. Mity i prawda o tajnej policji Hitlera, Wrocław 2016.  
• Frank McDonough: Czas Hitlera. Triumf 1933-1939, Poznań 2020.
• Zbiorowe: Okupowana Polska w liczbach, Warszawa 2022.
• Ocalone we wspomnieniach. Wspomnienia byłych więźniów politycznych hitlerowskich więzień i obozów koncentracyjnych: red. Anna Marcinek-Drozdalska, Koszalin 2011.