Obrona Narodowa. Przedwojenny polski pomysł na wojska obrony terytorialnej

Jednostki Obrony Narodowej miały pozwolić na wzmocnienie stosunkowo niewielkim kosztem  potencjału Wojska Polskiego. Zwracano również uwagę na korzystne aspekty gospodarcze tego przedsięwzięcia. W pewnych założeniach przedwojenna formacja do złudzenia przypominała obecne Wojska Obrony Terytorialnej.

Jak niedrogo zwiększyć liczebność Wojska Polskiego?

Śmierć marszałka Józefa Piłsudskiego w maju 1935 roku obnażyła wiele niedostatków w polskiej armii, która była zacofana pod względem technicznym, słabo wyszkolona, bez planów prowadzenia wojny, z archaicznym systemem dowodzenia, czy nawet bez aktualnego planu mobilizacji. Aby przedsięwziąć środki zaradcze potrzebne były duże nakłady finansowe, którymi jednak państwo nie dysponowało. Jedną z koncepcji nowych władz wojskowych pod kierownictwem Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, która stosunkowo niewielkim kosztem pozwalała na wzmocnienie obronności kraju, była szersza aktywizacja części rezerwistów oraz członków organizacji paramilitarnych i kombatanckich.

1. Przekazanie erkaemów Browning wz.28 Warszawskiej Brygadzie Obrony Narodowej, ufundowanych przez uczniów Gimnazjum Państwowego im. Adama Mickiewicza w Warszawie, 12 maja 1939 roku.  

W grudniu 1936 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki wydał okólnik, w którym stwierdzono m.in., że: Celem zwiększenia stanu liczebnego armii pokojowej oraz celowego wykorzystania środków pieniężnych przeznaczonych na zwalczanie bezrobocia w kraju przewiduje się utworzenie specjalnych oddziałów obrony narodowej, które będą się rekrutowały z nadkontyngentu poborowych skupionych w poszczególnych ośrodkach regionalnych. Jak można więc zauważyć, oprócz korzyści czysto militarnych przedsięwzięciu miał dodatkowo towarzyszyć pozytywny czynnik ekonomiczny. Początkowo planowano sformować 12 batalionów oraz kilkanaście kompanii w poszczególnych dużych miastach, ośrodkach przemysłowych i regionach kraju.

Formowanie pierwszych jednostek

Pierwsze jednostki zaczęto formować na początku następnego roku w oparciu o zasoby kadrowe i materiałowe pułków piechoty. Ostatecznie organizację, zadania i sposób szkolenia Obrony Narodowej (ON) formułował rozkaz ministra spraw wojskowych z 12 marca 1937 roku oraz wytycznych wydanych trzy miesiące później. Były to oddziały terytorialne, rekrutowane z ochotników i nadwyżek rezerwistów, nieskoszarowane, ściśle związane z lokalnymi społecznościami i zdolne do szybkiej mobilizacji w razie zagrożenia.  

2. Cykliści Obrony Narodowej podczas defilady z okazji Święta Niepodległości, Katowice, rok 1938.  

Podstawową jednostką ON był batalion składający się z dowództwa, 2-4 kompanii strzeleckich oraz pododdziałów ckm, łączności i cyklistów. Wyższy szczebel organizacyjny stanowiła brygada, w skład której wchodziły co najmniej 4 bataliony, bateria lub pluton artylerii polowej i oddział rozpoznawczy lub półbrygada: 2-3 bataliony ON i pluton artylerii. Gospodarczo oddziały te podlegały wielkim jednostkom piechoty, które przydzielały im oficerów i podoficerów rezerwy, organizowały szkolenia i zapewniały zaopatrzenie. Służbowo dowódcy brygad i półbrygad podlegali Dowództwom Okręgu Korpusu.

Trudne początki

Początkowo tworzenie jednostek ON napotykało wielkie trudności: brakowało doświadczonej kadry dowódczej, a na Kresach Wschodnich, gdzie dominowały mniejszości narodowe, nawet żołnierzy, ponieważ rekrutowano wyłącznie Polaków. Te już sformowane oddziały charakteryzowały się pstrokacizną w umundurowaniu (zdarzały się też ubrania cywilne), wyposażeniu i uzbrojeniu, które pozyskiwano z wojskowych magazynów. Niektóre buty i mundury pochodziły z lat 20-tych, a hełmy i karabiny - francuskie Lebele i Berthiery, rosyjskie Mosiny, austriackie Mannlichery i niemieckie Mausery pamiętały często okres Wielkiej Wojny. Trafiały się też brytyjskie Lee-Enfieldy i włoskie Manlichery-Carcano. Zdarzało się, że w jednym batalionie były aż cztery rodzaje karabinów piechoty!

3. Przekazanie Warszawskiej Brygadzie Obrony Narodowej pojazdów, ufundowanych przez Towarzystwo Przyjaciół Warszawskiej Brygady Obrony Narodowej, listopad 1938 roku. 

Najlepsza sytuacja panowała na Górnym Śląsku, gdzie cennym zapleczem dla ON był Związek Powstańców Śląskich, w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na Wybrzeżu została sformowana składająca się początkowo z czterech batalionów Morska Brygada ON, podlegająca Dowództwu Floty, będąca największa polską, zwartą formacją lądową w tym rejonie. Jej żołnierzy można było zidentyfikować po kotwicach noszonych na kołnierzach mundurów i płaszczów. Oddziały Śląsko-Cieszyńskiej Półbrygady ON jesienią 1938 roku brały udział w operacji zajęcia Zaolzia. Ogółem do marca 1939 roku utworzonych zostało 5 brygad, 5 półbrygad i 38 batalionów Obrony Narodowej. Zorganizowano też system łączności alarmowej i mobilizacji.

Rozbudowa i zadania Obrony Narodowej

Wiosną 1939 roku przystąpiono do rozbudowy ON w oparciu o nowe założenia: wprowadzono dwa typy brygad i półbrygad oraz aż pięć rodzajów batalionów. Te ostatnie różniły się liczebnością, siłą ognia oraz występowaniem (lub jego brakiem) pododdziałów rozpoznawczych, przeciwpancernych, saperów i służb łączności. Najsłabsze bataliony "typu I", z niewielką ilością broni maszynowej, miały charakter wartowniczy i zostały sformowane na Podkarpaciu i w województwach wschodnich. Na Pomorzu i Górnym Śląsku istniały bataliony "typu II i III", które na wyposażeniu posiadały ckm, moździerz i 6 granatników. Najwięcej było batalionów "typu IV", które etatowo miały otrzymać 3 działka ppanc. 37 mm, jednak w praktyce większości z nich działek nie przydzielono. Najsilniejsze były bataliony "typu S", ale w przededniu wybuchu wojny tylko trzy można było zaliczyć do tej kategorii.

Według wytycznych Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych bataliony ON miały wykonywać zadania drugorzędne, głównie prowadzenie krótkotrwałej obrony w oparciu o dogodny teren, natomiast unikać działań opóźniających w terenie otwartym.

4. Batalion Obrony Narodowej podczas defilady przed Zamkiem Cesarskim w Poznaniu z okazji rocznicy Bitwy Warszawskiej 1920 roku i Święta Żołnierza, 15 sierpnia 1939 roku.  

Docelowo polskie władze wojskowe miały sformować 17 brygad i półbrygad oraz 85 batalionów ON. Do 1 września 1939 roku utworzono 11 brygad, 5 półbrygad oraz 82 bataliony ON, w których służyło 1,6 tys. oficerów i ponad 50 tys. żołnierzy. Na papierze siły te odpowiadały 10 rezerwowym dywizjom piechoty, ale część jednostek nie osiągnęła pełnych stanów osobowych i sprzętowych oraz nie posiadała odpowiednich zapasów amunicji. Wartość bojową oddziałów obniżało zróżnicowanie modeli i kalibrów broni, co powodowało trudności z zaopatrzeniem w amunicję. Dużo do życzenia pozostawiał także poziom wyszkolenia szeregowych żołnierzy. Wyższa kadra ON, starannie dobrana, rekrutowała się spośród oficerów kierujących organizacjami w ramach Przysposobienia Wojskowego. Oficerowie rezerwy pełnili funkcję dowódców plutonów, podoficerowie zawodowi - funkcje głównie administracyjne, podchorążowie rezerwy - najczęściej funkcje zastępców dowódców plutonów. 

Formowanie jednostek większych niż batalion okazało się też niepotrzebne, gdyż w planie wojny z Niemcami bataliony ON zostały rozparcelowane pomiędzy poszczególne armie i grupy operacyjne. Oddziałom ON powierzono także zadania osłonowe. Istotną role miały odegrać na Wybrzeżu, Górnym Śląsku i Podkarpaciu. Na zapleczu frontu, a za takie uznawano województwa wschodnie, jednostki ON miały pełnić głównie funkcje wartownicze i asystencyjne.

Własny dom zamiast koszar

Jak wspomniano, do lata 1939 roku Obrona Narodowa była formacją nieskoszarowaną. Żołnierze otrzymane mundury i oporządzenie przechowywali we własnych domach. Ich obowiązkiem było odpowiednie dbanie o wyposażenie osobiste, jego konserwację i niezbędne naprawy. W pełnym umundurowaniu i rynsztunku występowali tylko podczas zbiórek, okresowych ćwiczeń i kursów. Oddziały ON otrzymywały specjalny ryczałt mundurowy, z którego 1/3 wypłacano żołnierzom na pokrycie kosztów konserwacji wyposażenia oraz drobnych reperacji, natomiast resztę przeznaczano na większe naprawy w wyspecjalizowanych warsztatach, o których decydował dowódca pododdziału. Uzbrojenie i wyposażenie specjalistyczne oddziałów znajdowało się w najbliższej jednostce wojskowej, na posterunku policji lub w wyznaczonych magazynach, skąd dowożono ją na miejsca zbiórek.   

5. Oddziały Obrony Narodowej defilują z okazji Święto Niepodległości podczas obchodów w Katowicach, listopad 1938 roku. 

Żołnierzom ON przysługiwał żołd na podobnych zasadach jak w żołnierzom służby czynnej, ale tylko za okres pełnienia służby, np. podczas ćwiczeń. Na takich samych zasadach otrzymywali wyżywienie. Żołnierzy ON, podzielonych na dwie grupy: przedpoborowi i rezerwiści, obowiązywało 10-tygodniowe szkolenie wojskowe. W pierwszym przypadku jego zakres obejmował podstawowe wyszkolenie żołnierskie: posługiwanie się bronią i wyposażeniem osobistym oraz wykonywanie czynności pomocniczych przy ckm i moździerzu. Dla szeregowych rezerwistów przewidziane były szkolenia doskonalące umiejętności nabyte podczas obowiązkowej służby wojskowej, natomiast dla podoficerów rezerwy prowadzono ćwiczenia doskonalące ich w dowodzeniu drużyną i bronią zespołową w różnych sytuacjach na polu walki.   

Wrześniowy sprawdzian    

Po agresji niemieckiej oddziały Obrony Narodowej znajdujące się w rejonach przygranicznych dzielnie wypełniały swój patriotyczny obowiązek, stawiając opór Wehrmachtowi. Pozbawione jednak broni przeciwpancernej miały niewielkie szanse na powstrzymanie sił pancernych nieprzyjaciela. Ich wartość zmalała jeszcze bardziej, gdy trzeba było wycofać się z rodzimych, dobrze znanych żołnierzom tych jednostek terenów.

6. Mapa z zaznaczoną dyslokacją batalionów Obrony Narodowej. 

Morskie bataliony ON przeszły całą epopeję obrony wybrzeża, osłaniając przed nacierającymi Niemcami podejścia do Gdyni, a następnie krwawiąc podczas beznadziejnej obrony Kępy Oksywskiej. Na odcinku Armii „Pomorze” wyróżniły się bataliony: ON „Świecie”, broniący Grudziądza, „Koronowo” i „Nakło”, który osłaniał podejścia do Nakła oraz Kanał Bydgoski. W Armii „Poznań” większość oddziałów ON stanowiło straż tylną wojsk generała Tadeusza Kutrzeby i rolę tę pełniło także podczas bitwy nad Bzurą.

***

Jednostki Obrony Narodowej we wrześniu 1939 roku:

- Chełmińska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Antoni Jan Żurakowski. Skład: bataliony ON "Bydgoszcz", "Brodnica", "Jabłonowo", 'Kcynia", "Nakło", "Wągrowiec", "Żnin".

- Śląsko-Cieszyńska Półbrygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Jan Rudolf Gabryś. Skład: bataliony ON "Bielsko", "Cieszyn I", "Cieszyn II".

- Dąbrowska Półbrygada Obrony Narodowej. Dowódca – podpułkownik Wiktor Eichler. Skład: bataliony ON "Dąbrowa Górnicza", "Chrzanów", "Olkusz".

- Dziśnieńska Półbrygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Edward Perkowicz. Skład: bataliony ON "Brasław", "Postawy". 

- Kaliska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Franciszek Sudoł. Skład: bataliony ON "Ostrów", "Krotoszyn", "Koźmin", "Ostrzeszów", "Kępno".

- Karpacka Półbrygada Obrony Narodowej. Dowódca – podpułkownik Franciszek Klein. Skład: bataliony ON "Stryj", "Stanisławów", "Huculski I", "Huculski II".

- Lwowska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Franciszek Polniaszek. Skład: bataliony ON "Brzeżany", "Lwów I", "Lwów II", "Sokal", "Tarnopol".

- Morska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – podpułkownik Stanisław Brodowski. Skład: bataliony ON "Gdynia I", "Gdynia II", "Gdynia III", "Kartuzy", 'Kaszuby", "Krakusi" – szwadron jazdy i pluton cyklistów.

- Podhalańska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – podpułkownik Stanisław Poręba-Czuryłło. Skład: bataliony ON "Limanowa", "Gorlice", "Nowy Sącz", "Jasło", "Żywiec", "Zakopane" (bataliony tej brygady utworzyły 1. i 2. Brygadę Górską).

- Podkarpacka Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Józef Gigiel-Melechowicz. Skład: bataliony ON "Brzozów", "Krosno", "Sanok", "Rzeszów", "Przemyśl", "Jarosław", "Sambor", "Turka" (bataliony tej brygady utworzyły 3. Brygadę Górską).

 - Pomorska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Kazimierz Tadeusz Majewski. Skład: bataliony ON "Tuchola", "Starogard", "Kościerzyna", "Czersk", "Koronowo", "Świeck".

- Poznańska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Stanisław Siuda. Skład: bataliony ON "Oborniki", "Szamotuły", "Opalenica", "Poznań I", "Poznań II", "Kościan", "Leszno", "Rawicz". 

- Sieradzka Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Jerzy Grobicki. Skład: bataliony ON "Wieluń I", "Wieluń II", "Lubliniec", "Kłobuck".

- Górnośląska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Józef Giza. Skład: bataliony ON "Zawiercie", "Sosnowiec", "Chorzów", "Rybnik", "Katowice", "Tarnowskie Góry".

- Wołyńska Półbrygada Obrony Narodowej. Dowódca – podpułkownik Wacław Ciepielowski. Skład: bataliony ON "Chełm", "Kowel", "Łuck".

- Warszawska Brygada Obrony Narodowej. Dowódca – pułkownik Józef Sas-Hoszowski. Skład: bataliony ON "Warszawski I", "Warszawski II", "Warszawski III", "Mazurski I", "Mazurski II", "Kurpie". 

***

Źródła fotografii:

1. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
2. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
3. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
4. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
5. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
6. Domena publiczna.  

Bibliografia:

• Zbigniew Jagiełło, Piechota Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 2005.  
• Tadeusz Jurga: Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 r., Warszawa 1975. 
• Stanisław Komornicki, Zygmunt Bielecki, Wanda Bigoszewska, Adam Jońca: Wojsko Polskie 1939-1945. Barwa i Broń, Warszawa 1990.
• Tymoteusz Pawłowski: Armia Śmigłego, Warszawa 2014.
• Kazimierz Pindel: Obrona Narodowa 1937-1939, Warszawa 1979.
• Lech Wyszczelski: Wojsko II Rzeczypospolitej, Warszawa 2014.